"Parayla olan yaşamın güzelliği biter. Ancak yurtseverlik ve bilgi ile olan
yaşamın güzelliği bitmez.”
Rewşen Bedirxan
- Kürt kadınının, Kürtlerin özgürlük mücadelesinde her zaman kahramanca yer tutuğunu çok iyi biliyoruz.
-Tarihte olduğu gibi bugünde Kürt kadını haklı davasında efsaneler yazıyor.
- Dünya kadın hareketine örnek olacak fedakarlık örnekleri sunduğuna tanığız.
- Leyla Qasımlar,Zarife,Yado'nun Tellisi bu sembollerden birkaçıdır.
- Cemile Xanım'ın yaşam öyküsü Çolig merkezden 1925 direnişiyle başlayan, Suriye Kurdistanı olarak
adlandırılan bin-xet'e sürgün macerası,ülkeye dönüş,Erzurum ve Sıvasta gözetim ve cezaevi süreci ile
Hicaz'da (Arabistan) nihayetlenen bir trajedinin tutanağıdır.
- Cemile Xanım'ın yaşam öyküsünü yazarken temel kaynaklarım her zaman olduğu gibi yine aile bireylerinden
yola çıktım.
- Bu öyküyü yazarken Cemile Xanım'ın torunu Zekai Ademci ilk bilgi kaynağımdır.
-Ikinci bilgi kaynağım ise Cemile Xanım'ın eşi Sadiye Telha'nın ilk eşinden olan Rıza Beyin oğlu ve aynı
zamanda dedesinin ismini taşıyan Sadin bey'dir.
- Sağ olsunlar, Cemile Xanım hakkında eksikte olsa istediğim bilgileri, bildikleri kadarıyla bana aktardılar.
- Ayrıca Cemile Xanımı yakinen tanıyan ve kısa sürede olsa eltisi olan,Feqide Elçi'nin yıllar önce bana
aktardığı bir anekdotuda bu yazıda bulacaksınız.
- Feqide Xanım'ında ailesi 1925 hareketinin Manisa sürgünüydü.
- Çolig coğrafyasında çıkan bir çok kadınının Kürd özgürlük mücadelesi içinde kahramanca mücadele
verdiğine tarihimiz tanıktır.
- Bu kadınların bircoğunun öyküleriyle büyüdük.
- Bu kadınlarımızdan yaralı bir halde askerin eline geçmemek için eşine kendisini öldürmesini isteyen
Yado'nun Telli'si,
- Yine Xeylan'lı Sare Erebun hareket içinde yer alan eşi ve kardeşinden dolayı Türk askerinin eza ve zulmüne
uğrayan ve buna dayanamayıp kendini bir uçurumdan Çeme Murad'ın o azgın sularına bırakarak
özğürleşmesini mi?
- Yine yakın dönemde Çoligin direnişçi Kürd kadınlarından,
- Betül Cici "Sorgul" İstanbul'da metrapol faaliyetlerinde yakalanıyor.
- Aleyhine verilen ifadelerden dolayı aranan biridir.
-Yakalandığında, yapılan bütün işkencelere rağmen ifade vermemekle beraber kim olduğu hakkındada
polis'e bilgi vermemiştir,deyim yerindeyse sorgucular onu çözemediği için ,Polis teşkilatı TV lerde günlerce
resmini yayınlayarak tanıyanlardan yardım istediler.
-Babası Kerem Cici TV'de kızını tanıyınca Çoligden Istanbul'a gidip, yüzüne duruyor, “kızımdır“ diyor.
-Buna rağmen ismini ve kimliğini kabul etmiyor.
- Başka ifadelerden dolayı tutuklanıyor.
- Adı şanı fazla duyulmamış,ön planda olmayan isimsiz bir kahramandı.
- Kadın direnişinde bence bir sembolü temsil ediyor.
***********************************
-1995 yIlInIn ilk baharInda Dersim'in kutsal mekanı " Düzgün baba" cıvarında Çoligin asi kızı Yıldız
Durmuşu mu anlatsam ?
- Hayri Durmuş ve Hüseyin Durmuşun kız kardeşiydi.
- Kürt özgürlük mücadelesine onurlu bir kimlik bırakarak, yaralıyken ele geçmemek icin kendi bombasını
kendinde patlatarak şehitlik mertebesine ulaşıyor.
****************************************************
- Çolig coğrafyasında işte bu direnişçi,otoriter kadınlardan biride Cemile Xanım'dır.
- Cemile Xanım Şeyh Said hareketinin hem sanığı hem tanığı olan acıların,zorlukların çilekeş sürgün
kadınıydi.
- Bin Xet'e sürgüne 1926 yılların başında uzun yürüyüşle Çolig'den ta..... Suriye Kurdistanına 600 km'lik
kafile içinde eşi Sadiye Telhay'la beraberdir.
- Xoybun cemiyetinin 1927 yılındaki toplantısında Kürd heyeti içinde Cemile Xanım tek bayan olarak katılır.
- Cemile Xanım'ın eşi Sadiye Telha,Yado ve Ahmed Sever(akrabası) ile Şal û Şapık ile çektikleri asker
giysili fotoğrafları Xoybun cemiyeti toplantısı dönemine tekabül eder.
- Cemile Xanım üzerine Çolig'de halk arasında Zazaca/Kırdki söylenen elime geçen kısa bir şiiride
hatırlatmak istiyorum.
Fistuna sur şala sia,
Çarşîye cêrid bê emuna
Tı vun-i meleké ezmuna
Rındiye ye dinyad gerawa,
Nie sıpiwa ne siawa
Tı vun melekê azmuna,
Qume'ye ze kawağa
Çarşîye cerid yo zazawa/Kırda
Nome-ye Cemilê El şak a,
- Çolig'de halk arasında Cemile Êl - Şak güzelliği,endamı , uznun saçları ,nuran-i yüzü ile dilere destan bir
kadındı.
- Ve zazaca/Kırdki milli kıyafetleri ile Lübnan Beyrut Bumedyn beldesinde Xoybun toplantısına girdiğinde
de şok yaratmıştı.
- Şair Osman Sabri 60 yıl sonra Cemile nin güzelliğini anlatırken,
"ah ah dile mın ew çı jıne bedew" der,
- Bu sözler yılar önce arşivimde not almıştım.
******************************************************
CEMÎLE HANIMIN YAŞAM ÖYKÜSÜ
- Cemile Xanım 1925 Şeyh Said hareketinden evvel daha 16 yaşındayken Cibran aşiretine mensup,
Sadiye Telha'nın ikinci eşi olarak evlenir.
-Cemile Xanım anne tarafından Speni baba tarafından Wusfan köyündendir
- Bu iki köyde Az aşiretinin coğrafyasında yer almaktadır.
- Ailesinden aldığım bilgilere göre Cemile Xanımn ailesinin şuandaki soyadları Elkatmıştır.
- Bir amcasının oğluda o dönemde aşağı-çarşıda Süleyman Elkatmış( Key Guyenun) olduğunu
hatırlatmak istiyorum.
- Şeyh Said hareketi bastırıldıktan sonra Cemile Xanım ve eşi Sadin e Telha Suriye Kurdistanına giderler.
- 1927 yılında Xoybun cemiyetinin ilk toplantısına Cemile Xanım eşiyle beraber katılır.
- Suriyede Sadiye Telha'nın kızı olan Gülşah ailesinin anlatımlarına göre Yado tarafından kaçırılır.
- Aile ve çevrenin baskısıyla Yado'dan alınan kızı yine sürgünde olan Çan Şeyhi Mustafa Korkutata'nın
oğlu Şeyh Niyaziyle evlenir.
- Sürgünde eşi vefat edince , Gülşah hanım Suriyede Dareheni/ Şemsan köyünden olan Melle Hüsen'le
evlendrilir.
- Cemile Xanım çıkarılan af kanunuyla ülkeye dönüş yaparak Karlıova/Azizan köyüne yerleşirler.
- Cemile Xanım'ın eşi Sadin Ağa yapılan bir ihbar sonucu Xoybun cemiyetinin bildirileri kendisine ait olan
bir bastonun gizli bölmesinde bulunur.
- Bu bildirilerden dolayı devlet yargılar cezaevi ve sürgün hayatı başlar.
- Bu bastonu, torunu Zekai'nin anlatimiyla yillarca annesi tarafindan saklandigi,daha sonra Kürd sehidi
merhum Avukat Şakir Elçi'nin ricasi üzerine kendisine verıldiğini söyledi.
- Sadin Ağa 7 yıl Erzurum sürgününden sonra,Sıvas yarı açık cezaevine gönderilir.
- Cemile Xanım'da bu süreçte evini alıp Sivas şehirine yerleşir.
- O dönemde Sadin Ağa yarı-açık cezaevinden dolayı hafta sonları evine gelip ailesinin yanında kalıyor. -Cemile Xanım'ın sürgün ve cezaevi süreçlerinde iki kız çocuğu olur.
- Büyük kızı Faqide Xanım Cibran aşiret liderlerinden Ahmet Bey'in (Sever) oğlu Sabri beyle evlenir.
- 1949 yılındaki ilk Varto depreminde vefat eder.
- Küçük kızı Ayten Xanım'da Çolig'de Bitlis kökenli esnaf olan Mehmet Ademci ile evliydi.
- Bu kızını yakinen tanımakla beraber yakın dönemde vefat etiğini hatırlıyorum.
- Sadin Ağa Haziran 1942 tarihinde Sıvas cezaevindeyken,Milli şef Îsmet Înönü cezaevine gider.
- Sadin-e Telha Kürd giysileriyle Înönün dikkatini çeker.
- Înönü sorar kimdir bu,der.
- Kim olduğunu ögrenince kullandığı uslup,bu iti asın,der.
-Ve ertesi gün Sadin Ağa keyfi idam edilir.
- Cemile Xanım eşinin idamından sonra Çolig aşağı çarşıya gelip, yerleşir.
- Bu süreçte ilk evliliğini Hacı Cemal Elçi'le yapar.
- Bu evliliği hakkında Hacı Cemal Elçi'nin oğlu Kasım Elçi bana anlattığı bir anekdotu hala hafızamdadır.
- Kasım Elçi daha çocuktum.
- Cemile Xanım anneliğim sayılırdı.
- Çok güzel,uzun saçlı nurani bakışlı ve endamlı bir bayan olmakla beraber çok akılı,bilgili ve otoriter
bir kadındı.
- Bilgi ve birikimi ile görmüş geçirmiş bir bayan profilini sohbetlerinde his ediyordum.
- Annemden ziyade biz çocuklarla o ilgileniyordu.
- Cemile Xanım'dan övgüyle bahs ederek anlata anlata bitiremezdi.
- Cemile Xanım ikinci evliliğini Kuertew'li Hacı Tayyip Beki'le yapar.
- Bu evliliğini torunu Sadin bir hüle evliliği olarak yaptığını bana aktardı.
- Gerekçe olarak o dönemlerde sözde dul bir bayan kendi başına Hac'a gidemezdi.
- Mutlaka çok yakın bir akrabası veya biriyle nikah yaparak gitmesi gerektiğini bana aktardı.
- Hacı Tayyip'le olan evliligi Hac faraziyesini yerine getirmek içindi,
- Cemile Xanım'ın torunu s ayılan Sadi Bey Çolig'de okul okurken aşağı çarşıda Cemile Xanımın
evinde kaldığını söylüyordu.
-Cemile Xanım hiçbir zaman eşi Sadin-e Talha'nın ailesinden ilişkisini koparmadı.
- Dedemin anısına müthiş bir saygısı vardı.
- Cemile Xanım kızlarıyla zazaca konuşurdu.
- Benimle'de hep Kurmanci konuşurdu.
- Cemile Xanım bir defada Sadin Ağa'nın oğlu Rıza Beyle'de Hicaza giderler.
- Hicaz dönüşü Suriye/Halep'te Çolig cıvarından sürgüne giden Ermenilere misafir olurlar.
- Torunun anlatımıyla Ermeni komşuları ile Kürd ilişkilerini tartışırlar.
- Ermeni komşuları ile Rıza Bey ve Cemile Xanım'la sıcak iliikilerinin olduğunu söylüyordu.
- Rıza Bey ile anneliği olan Cemile Xanım arasında fazla bir yaş farkı yoktu, o yüzden Cemile Xanım'a
babam hitap ederken "Buke-Gelin" diye hitap ederdi.
- Ayrıca, Cemile Xanım bana'da "bıro" diye hitap ederdi.
-Cemile Xanım'in torunu 1959 ile 1967 yılında Çolig'de okuduğunu söyledi.
- Cemile Xanım en son 1970 yılında Hicaz'a gidip orada vefat etmiştir.
- Mezarıda Arabistanda olduğunu belirtmek isterim.
CEMÎLE XANIMIN XOYBUN CEMÎYETÎNDE YAŞANAN BÎR ANEKDOT ?
-Cemile Xanım ile ilgili Xoybun cemiyetinde yaşanan bir anekdotu aktarayım. Cemile Xanım'ın bir dönem eltisi olan Feqide Xanım komşumdu. Bazen sohbetlerine katılır,adeta 1925 hareketinin ayaklı bir kütüphanesiydi.
- Babası Malle Şeş gışt oda 1925 hareketinde Manisa sürgünüydü. Feqide Xanım'da müthiş zekası, ayrıca olayları anlatırken nüktedan bir söylemle yorumlardı.
-Feqide Xanım'a atfen Cemile Xanım'la yaşanan o tarihi sohbeti size aktarayım.
********************************************************
- Cemile Xanım 1927 yılında Suriye'de sürgündeyken Xoybun cemiyetinin bugünkü Lübnan'ın
Bumeydn beldesindeki ilk toplantısına katılır.
- Toplantıya sürgündeki Kürd aydınlarından Bedirxan ailesi,Haco ailesi,Şeyh Said hareketinde yer almış
Ahmed Sever "Cibranlı Xalid bey'in kardeşi",Liceli Fehmi Bilal,Yado ve Sadiye Telha gibi
Kürd direnişçileride katılır.
-Toplantıya o dönemde Ermeni Taşnak parti delegasyonu ile dışarıdan gözlemci statüsünden birçok
şahsiyete katılır.
- Ermeni Taşnak partisi delegeleri içinde birkaç bayan üyede bulunmaktadır.
Kürd aydınlarıda kendi aralarında istişare ederek yabancı gözlemciler aramızda var.
- Bu toplantıya yabancı misyonerlere mesaj vermek için,biz Kürdlerde birkaç bayanla toplantıya iştirak
etmemiz gerekir,derler.
- Kürd aydınları en uygun gördüğü bayanda oturuşu,kalkışı,güzeligi ve endamıyla Cemile Xanımı toplantıya
katılmasını sağlarlar.
- Cemile Xanım toplantı başlamadan evvel sigarasını çıkarıp yakmak isterken yabancı bir misyoner nezaketen durumu fark eder.
- Cemile Xanım'dan erken davranarak Cemile Xanım'ın sigarasını yakar.
- Kürd direnişçisi Yado Paşa yaşanan bu durumu görür.
- Kürd deger yargıları,örf adetlerinin muhazafakar oluşundan dolayı hemen reaksiyon göstererek ,Cemile
Xanım'ın eşi Sadiye Telha'nın yanına gider.
- Eşi ile yabancı delagason arasında yaşanan bu olayı anlatır.
- Sadiye Telha'ya derki Cemile Xanım'a söyleki bu davranışlarına dikkat etsin.
- Burada birçok Kürd aydını ve sıradan insanlar vardır.
- Bu insanlar yarın öbür gün bizimle bu konu hakkında konuşmasın.
- Ve Cemile Xanım'da havalara girmesin, bu şımarıklığınıda bıraksın,der.
- Feqide Xanım bu olayı Cemile Xanim'a atfen aktarırken şunuda söylemeyi ihmal etmedi.
- Cemile Xanım bu toplantıyı ve sigara olayınıda övünerek anlatırdı.
-Feqide Xanım'da Cemile Xanımı anlatırken öve öve anlatmayı ihmal etmezdi.
SONUÇ;
-Tarihten,Kürd kadını; cesaretiyle, mücadeleci kişiliğiyle, otoriterliğiyle, sosyalliğiyle ön plana çıktığını ifade
eden Cemile Xanımı burada anlatmaya çalıştım.
-Cemile Xanım gibi Kürd kadınları ulusal ve siyasal tüm meselelerle ilgili katkıları unutulmamalıdır.
-Bu çalışmamda Kürt davasında yer alan bir kadının mücadelesinin gelecek kuşaklara aktarılması umuduyla yaptım.
- Cemile Xanımın yaşadıkları, Kürd halkının içinde bulunduğu ızdırap verici durumdan kurtulması için bir Kürt kadının verdiği onurlu duruşun ve asaletin de öyküsünü yansıtmaya çalıştım.
- Son söz olarak devlet güçleri Alişer'in eşi Zarife'nin kapısına birgün dayanır.
- Kocan nerede diye sorunca şu tarihi cevabı verir.
" Şêr şêre loo şêr şêre. ha jin ha mêrê! "
Selam ve saygılarımla,
Orhan Zuexpayıj
************************************************
" TARÎHÎ BÎR VESÎKA "
SADÎYE TELHA'NIN MAHKEME KARARIDIR
Cemile hanım'ın eşi Sadiye Telha'nın ölüm cezasına çarptırılmasına dair karardır.
-Bu karar Malmısanıj tarafından Vate dergisinde birkaç fotoğrafla beraber yayınlanmıştır.
" TC Resmi Gazete 8 Haziran 1942 Sayı 5126 "
Çapakcur'un Azizan köyünden Talhaoglu Sadi (diğer adıyla Sadullah)Kalkan'ın ölüm cezasına çarptırilması hakkında ,
Karar No .: 1294
Türkiye Cumhuriyeti topraklarından bir kısmını Hükümetin elinden çıkarmak için cemiyet kurmak ,çete teşkil etmek ve yağmurcuk köy halkının eşya ve hayvanlarını gaspetmekten suçlu Çapakcurun Azizan köyünden Talha oğlu Sadi (diğer adı Sadullah) Kalkan'ın ölüm cezasına mahkumiyeti hakkında Sıvas Ağır Ceza Mahkemesinin 1103 esas ve 1674 karar sayılı ilamiyle tasdik olunan ölüm cezasının infazına Teşkilatı Esasiye kanununun 26 . maddesine tevfikan karar verilmiştir.
3.6.1942
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder